5. ปริสวคฺควณฺณนา

[43] ปญฺจมสฺส ปฐเม อุทฺธจฺเจน สมนฺนาคตาติ อกปฺปิเย กปฺปิยสญฺญิตาย, กปฺปิเย อกปฺปิยสญฺญิตาย, อวชฺเช วชฺชสญฺญิตาย, วชฺเช อวชฺชสญฺญิตาย อุทฺธจฺจปฺปกติกาฯ เย หิ วินเย อปกตญฺญุโน สํกิเลสโวทานิเยสุ ธมฺเมสุ น กุสลา สกิญฺจนการิโน วิปฺปฏิสารพหุลา, เตสํ อนุปฺปนฺนญฺจ อุทฺธจฺจํ อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺนญฺจ ภิยฺโยภาวํ เวปุลฺลํ อาปชฺชติฯ สาราภาเวน ตุจฺฉตฺตา นโฬ วิยาติ นโฬ, มาโนติ อาห ‘‘อุนฺนฬาติ อุคฺคตนฬา’’ติฯ เตนาห ‘‘อุฏฺฐิตตุจฺฉมานา’’ติฯ มาโน หิ เสยฺยสฺส เสยฺโยติ สทิโสติ จ ปวตฺติยา วิเสสโต ตุจฺโฉฯ จาปลฺเลนาติ จปลภาเวน, ตณฺหาโลลุปฺเปนาติ อตฺโถฯ มุขขราติ มุเขน ผรุสา, ผรุสวาทิโนติ อตฺโถฯ

วิกิณฺณวาจาติ วิสฺสฏวจนา สมฺผปฺปลาปิตาย อปริยนฺตวจนาฯ เตนาห ‘‘อสํยตวจนา’’ติอาทิฯ วิสฺสฏฺฐสติโนติ สติวิรหิตาฯ ปจฺจยเวกลฺเลน วิชฺชมานายปิ สติยา สติกิจฺจํ กาตุํ อสมตฺถตาย เอวํ วุตฺตาฯ น สมฺปชานนฺตีติ อสมฺปชานา, ตํโยคนิวตฺติยํ จายํ อกาโร ‘‘อเหตุกา ธมฺมา (ธ. ส. ทุกมาติกา 2), อภิกฺขุโก อาวาโส’’ติอาทีสุ (จูฬว. 76) วิยาติ อาห ‘‘นิปฺปญฺญา’’ติ, ปญฺญารหิตาติ อตฺโถฯ ปาฬิยํ วิพฺภนฺตจิตฺตาติ อุพฺภนฺตจิตฺตาฯ สมาธิวิรเหน ลทฺโธกาเสน อุทฺธจฺเจน เตสํ สมาธิวิรหานํ จิตฺตํ นานารมฺมเณสุ ปริพฺภมติ วนมกฺกโฏ วิย วนสาขาสุฯ ปากตินฺทฺริยาติ สํวราภาเวน คิหิกาเล วิย วิวฏอินฺทฺริยาฯ เตนาห ‘‘ปกติยา ฐิเตหี’’ติอาทิฯ วิวเฏหีติ อสํวุเตหิฯ

[44] ทุติเย ภณฺฑนํ วุจฺจติ กลหสฺส ปุพฺพภาโคติ กลหสฺส เหตุภูตา ปริภาสา ตํสทิสี จ อนิฏฺฐกิริยา ภณฺฑนํ นามฯ กลหชาตาติ หตฺถปรามาสาทิวเสน มตฺถกปฺปตฺโต กลโห ชาโต เอเตสนฺติ กลหชาตาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ วิรุทฺธวาทนฺติ ‘‘อยํ ธมฺโม, นายํ ธมฺโม’’ติอาทินา วิรุทฺธวาทภูตํ วิวาทํฯ มุขสนฺนิสฺสิตตาย วาจา อิธ ‘‘มุข’’นฺติ อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘ทุพฺภาสิตา วาจา มุขสตฺติโยติ วุจฺจนฺตี’’ติฯ จตุพฺพิธมฺปิ สงฺฆกมฺมํ สีมาปริจฺฉินฺเนหิ ปกตตฺเตหิ ภิกฺขูหิ เอกโต กตฺตพฺพตฺตา เอกกมฺมํ นามฯ ปญฺจวิโธปิ ปาติโมกฺขุทฺเทโส เอกโต อุทฺทิสิตพฺพตฺตา เอกุทฺเทโส นามฯ

ปญฺญตฺตํ ปน สิกฺขาปทํ สพฺเพหิปิ ลชฺชีปุคฺคเลหิ สมํ สิกฺขิตพฺพภาวโต สมสิกฺขตา นาม ฯ ปาฬิยํ ขีโรทกีภูตาติ ยถา ขีรญฺจ อุทกญฺจ อญฺญมญฺญํ สํสนฺทติ, วิสุํ น โหติ, เอกตฺตํ วิย อุเปติฯ สติปิ หิ อุภเยสํ กลาปานํ ปรมตฺถโต เภเท ปจุรชเนหิ ปน ทุวิญฺเญยฺยนานตฺตํ ขีโรทกํ สโมทิตํ อจฺจนฺตเมว สํสฏฺฐํ วิย หุตฺวา ติฏฺฐติ, เอวํ สามคฺคิวเสน เอกตฺตูปคตจิตฺตุปฺปาทา วิยาติ ขีโรทกีภูตาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ เมตฺตาจกฺขูหีติ เมตฺตาจิตฺตํ ปจฺจุปฏฺฐเปตฺวา โอโลกนจกฺขูหิฯ ตานิ หิ ปิยภาวทีปนโต ‘‘ปิยจกฺขูนี’’ติ วุจฺจนฺติฯ

[45] ตติเย อคฺควตีติ เอตฺถ อคฺค-สทฺโท อุตฺตมปริยาโย, เตน วิสิฏฺฐสฺส ปุคฺคลสฺส, วิสิฏฺฐาย วา ปฏิปตฺติยา คหณํ อิธาธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘อคฺควตีติ อุตฺตมปุคฺคลวตี’’ติอาทิฯ อวิคตตณฺหตาย ตํ ตํ ปริกฺขารชาตํ พหุํ ลนฺติ อาทิยนฺตีติ พหุลา, พหุลา เอว พาหุลิกา ยถา ‘‘เวนยิโก’’ติ (อ. นิ. 8.11; ปารา. 8; ม. นิ. 1.246)ฯ เต ปน ยสฺมา ปจฺจยพหุภาวาย ยุตฺตปฺปยุตฺตา นาม โหนฺติ, ตสฺมา อาห ‘‘จีวราทิพาหุลฺลาย ปฏิปนฺนา’’ติฯ สิกฺขาย อาทรคารวาภาวโต สิถิลํ อทฬฺหํ คณฺหนฺตีติ สาถลิกาติ วุตฺตํฯ สิถิลนฺติ จ ภาวนปุํสกนิทฺเทโส, สิถิลสทฺเทน วา สมานตฺถสฺส สาถลสทฺทสฺส วเสน สาถลิกาติ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพาฯ อวคมนฏฺเฐนาติ อโธคมนฏฺเฐน, โอรมฺภาคิยภาเวนาติ อตฺโถฯ อุปธิวิเวเกติ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺคตาย อุปธิวิวิตฺเตฯ โอโรปิตธุราติ อุชฺฌิตุสฺสาหาฯ ทุวิธมฺปิ วีริยนฺติ กายิกํ เจตสิกญฺจ วีริยํฯ

[46] จตุตฺเถ อิทํ ทุกฺขนฺติ ทุกฺขสฺส อริยสจฺจสฺส ปจฺจกฺขโต อคฺคหิตภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ เอตฺตกเมว ทุกฺขนฺติ ตสฺส ปริจฺฉิชฺช อคฺคหิตภาวทสฺสนตฺถํฯ อิโต อุทฺธํ ทุกฺขํ นตฺถีติ อนวเสเสตฺวา อคฺคหิตภาวทสฺสนตฺถํฯ ยถาสภาวโต นปฺปชานนฺตีติ สรสลกฺขณปฺปฏิเวเธน อสมฺโมหโต นปฺปฏิวิชฺฌนฺติฯ อสมฺโมหปฏิเวโธ จ ยถา ตสฺมิํ ญาเณ ปวตฺเต ปจฺจา ทุกฺขสฺส รูปาทิปริจฺเฉเท สมฺโมโห น โหติ, ตถา ปวตฺติฯ อจฺจนฺตกฺขโยติ อจฺจนฺตกฺขยนิมิตฺตํ นิพฺพานํฯ อสมุปฺปตฺตีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ยํ นิพฺพานํ มคฺคสฺส อารมฺมณปจฺจยฏฺเฐน การณภูตํ อาคมฺม ตทุภยมฺปิ นิรุชฺฌติ, ตํ เตสํ อสมุปฺปตฺติ นิพฺพานํ ทุกฺขนิโรโธติ วุจฺจติฯ

[47] ปญฺจเม วิเสสนสฺส ปรนิปาเตน ‘‘ปริสากสโฏ’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘กสฏปริสา’’ติอาทิฯ ‘‘กสฏปริสา’’ติ หิ วตฺตพฺเพ ‘‘ปริสากสโฏ’’ติ วุตฺตํฯ ปริสามณฺโฑติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวฯ

[48] ฉฏฺเฐ คมฺภีราติ อคาธา ทุกฺโขคาฬฺหาฯ ปาฬิวเสนาติ อิมินา โย ธมฺมปฏิสมฺภิทาย วิสโย คมฺภีรภาโว, ตมาหฯ ธมฺมปฺปฏิเวธสฺส หิ ทุกฺกรภาวโต ธมฺมสฺส ปาฬิยา ทุกฺโขคาฬฺหตาย คมฺภีรภาโวฯ ‘‘ปาฬิวเสน คมฺภีรา’’ติ วตฺวา ‘‘สลฺลสุตฺตสทิสา’’ติ วุตฺตํ ตสฺส ‘‘อนิมิตฺตมนญฺญาต’’นฺติอาทินา (สุ. นิ. 579) ปาฬิวเสน คมฺภีรตาย ลพฺภนโตฯ ตถา หิ ตตฺถ ตา คาถา ทุวิญฺเญยฺยรูปา ติฏฺฐนฺติฯ ทุวิญฺเญยฺยญฺหิ ญาเณน ทุกฺโขคาฬฺหนฺติ กตฺวา ‘‘คมฺภีร’’นฺติ วุจฺจติฯ ปุพฺพาปรมฺเปตฺถ กาสญฺจิ คาถานํ ทุวิญฺเญยฺยตาย ทุกฺโขคาฬฺหเมว, ตสฺมา ตํ ‘‘ปาฬิวเสน คมฺภีรา’’ติ วุตฺตํฯ อิมินาว นเยน ‘‘อตฺถวเสน คมฺภีรา’’ติ เอตฺถาปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ มหาเวทลฺลสุตฺตสฺส (ม. นิ. 1.449 อาทโย) อตฺถวเสน คมฺภีรตา สุวิญฺเญยฺยาวฯ โลกํ อุตฺตรตีติ โลกุตฺตโร, นววิโธ อปฺปมาณธมฺโมฯ โส อตฺถภูโต เอเตสํ อตฺถีติ โลกุตฺตราฯ เตนาห ‘‘โลกุตฺตรอตฺถทีปกา’’ติฯ

สตฺตสุญฺญํ ธมฺมมตฺตเมวาติ สตฺเตน อตฺตนา สุญฺญํ เกวลํ ธมฺมมตฺตเมวฯ อุคฺคเหตพฺพํ ปริยาปุณิตพฺพนฺติ ลิงฺควจนวิปลฺลาเสน วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อุคฺคเหตพฺเพ จ ปริยาปุณิตพฺเพ จา’’ติฯ กวิโน กมฺมํ กวิตาฯ ยํ ปนสฺส กมฺมํ, ตํ เตน กตนฺติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘กวิตาติ กวีหิ กตา’’ติฯ อิตรนฺติ กาเวยฺยาติ ปทํ, กาพฺยนฺติ วุตฺตํ โหติฯ กาพฺยนฺติ จ กวินา วุตฺตนฺติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘ตสฺเสว เววจน’’นฺติฯ วิจิตฺรอกฺขราติ วิจิตฺตาการกฺขรา วิญฺญาปนียาฯ สาสนโต พหิภูตาติ น สาสนาวจราฯ เตสํ สาวเกหีติ พุทฺธานํ สาวกาติ อปญฺญาตานํ เยสํ เกสญฺจิ สาวเกหิฯ น เจว อญฺญมญฺญํ ปฏิปุจฺฉนฺตีติ เย วาเจนฺติ, เย จ สุณนฺติ, เต อญฺญมญฺญํ อตฺถาทิํ นปฺปฏิปุจฺฉนฺติ, เกวลํ วาจนสวนมตฺเตเนว ปริตุฏฺฐา โหนฺติฯ จาริกํ น วิจรนฺตีติ อสุกสฺมิํ ฐาเน อตฺถาทิํ ชานนฺตา อตฺถีติ ปุจฺฉนตฺถาย จาริกํ น คจฺฉนฺติ ตาทิสสฺส ปุคฺคลสฺส อภาวโต ตสฺส จ ปุพฺพาปรวิโรธโตฯ กถํ โรเปตพฺพนฺติ เกน ปกาเรน นิกฺขิปิตพฺพํฯ

อตฺโถ นาม สภาวโต อนุสนฺธิโต สมฺพนฺธโต ปุพฺพาปรโต อาทิปริโยสานโต จ ญาโต สมฺมาญาโต โหตีติ อาห ‘‘โก อตฺโถ’’ติอาทิฯ อนุตฺตานีกตนฺติ อกฺขรสนฺนิเวสาทินา อนุตฺตานีกตํฯ กงฺขายาติ สํสยสฺสฯ

[49] สตฺตเม กิเลเสหี อามสิตพฺพโต อามิสํ, จตฺตาโร ปจฺจยาฯ ตเทว ครุ ครุกาตพฺพํ เอเตสํ, น ธมฺโมติ อามิสครูฯ เตนาห ‘‘โลกุตฺตรธมฺมํ ลามกโต คเหตฺวา ฐิตปริสา’’ติฯ อุภโต ภาคโต วิมุตฺโตติ อุภโตภาควิมุตฺโตฯ ทฺวีหิ ภาเคหิ ทฺเว วาเร วิมุตฺโตฯ ปญฺญาย วิมุตฺโตติ สมถสนฺนิสฺสเยน วินา อคฺคมคฺคปญฺญาย วิมุตฺโตฯ เตนาห ‘‘สุกฺขวิปสฺสกขีณาสโว’’ติ ฯ กาเยนาติ นามกาเยนฯ ฌานผสฺสํ ผุสิตฺวาติ อฏฺฐสมาปตฺติสญฺญิตํ ฌานผสฺสํ อธิคมวเสน ผุสิตฺวาฯ ปจฺฉา นิโรธํ นิพฺพานํ ยถา อาโลจิตํ นามกาเยน สจฺฉิกโรตีติ กายสกฺขีฯ น ตุ วิมุตฺโต เอกจฺจานํ อาสวานํ อปริกฺขีณตฺตาฯ ทิฏฺฐนฺตํ ปตฺโตติ ทิฏฺฐสฺส อนฺโต อนนฺตโร กาโล ทิฏฺฐนฺโต, ทสฺสนสงฺขาตสฺส โสตาปตฺติมคฺคญาณสฺส อนนฺตรํ ปตฺโตติ อตฺโถฯ ปฐมผลโต ปฏฺฐาย หิ ยาว อคฺคมคฺคา ทิฏฺฐิปฺปตฺโตฯ เตนาห ‘‘อิเม ทฺเวปิ ฉสุ ฐาเนสุ ลพฺภนฺตี’’ติฯ

สทฺทหนฺโต วิมุตฺโตติ เอเตน สพฺพถา อวิมุตฺตสฺส สทฺธามตฺเตน วิมุตฺตภาวทสฺสเนน สทฺธาวิมุตฺตสฺส เสกฺขภาวเมว วิภาเวติฯ สทฺธาวิมุตฺโตติ วา สทฺธาย อวิมุตฺโตติ อตฺโถฯ ฉสุ ฐาเนสูติ ปฐมผลโต ปฏฺฐาย ฉสุ ฐาเนสุฯ ธมฺมํ อนุสฺสรตีติ ปฐมมคฺคปญฺญาสงฺขาตํ ธมฺมํ อนุสฺสรติฯ สทฺธํ อนุสฺสรตีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ อุโภปิ เหเต โสตาปตฺติมคฺคฏฺฐาเยวฯ อิมํ กสฺมา คณฺหนฺตีติ เอวํ เอกนฺตปาสํเสสุ อริเยสุ คยฺหมาเนสุ อิมํ เอกนฺตนินฺทิตํ ลามกํ ทุสฺสีลํ กสฺมา คณฺหนฺติฯ สพฺเพสุ สพฺพตา สทิเสสุ ลพฺภมาโนปิ วิเสโส น ปญฺญายติ, วิสภาเค ปน สติ เอว ปญฺญายติ ปฏภาเวน วิย จิตฺตปฏสฺสาติ อาห ‘‘เอกจฺเจสุ ปนา’’ติอาทิฯ คนฺถิตาติ อวพทฺธาฯ มุจฺฉิตาติ มุจฺฉํ สมฺโมหํ อาปนฺนาฯ ฉนฺทราคอปกฑฺฒนายาติ ฉนฺทราคสฺส อปนยนตฺถํฯ นิสฺสรณปญฺญายาติ ตโต นิสฺสรณาวหาย ปญฺญาย วิรหิตาฯ

ปญฺญาธุเรนาติ วิปสฺสนาภินิเวเสนฯ อภินิวิฏฺโฐติ วิปสฺสนามคฺคํ โอติณฺโณฯ ตสฺมิํ ขเณติ โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณฯ ธมฺมานุสารี นาม ปญฺญาสงฺขาเตน ธมฺเมน อริยมคฺคโสตสฺส อนุสฺสรณโตฯ กายสกฺขี นาม นามกาเยน สจฺฉิกาตพฺพสฺส นิพฺพานสฺส สจฺฉิกรณโตฯ วิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทานํ วเสน ทฺวิกฺขตฺตุํฯ อรูปชฺฌาเนหิ รูปกายโต, อคฺคมคฺเคน เสสกายโตติ ทฺวีหิ ภาเคหิ นิสฺสกฺกวจนญฺเจตํฯ ทิฏฺฐนฺตํ ปตฺโต, ทิฏฺฐตฺตา วา ปตฺโตติ ทิฏฺฐิปฺปตฺโตฯ ตตฺถ ทิฏฺฐนฺตํ ปตฺโตติ ทสฺสนสงฺขาตสฺส โสตาปตฺติมคฺคญาณสฺส อนนฺตรํ ปตฺโตติ อตฺโถฯ ทิฏฺฐตฺตาติ จตุสจฺจทสฺสนสงฺขาตาย ปญฺญาย นิโรธสฺส ทิฏฺฐตฺตาฯ ฌานผสฺสรหิตาย สาติสยาย ปญฺญาย เอว วิมุตฺโตติ ปญฺญาวิมุตฺโตฯ เสสํ วุตฺตนยตฺตา สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

[50] อฏฺฐเม น สมาติ วิสมาฯ กายกมฺมาทีนํ วิสมตฺตา ตโต เอว ตตฺถ ปกฺขลนํ สุลภนฺติ อาห ‘‘สปกฺขลนฏฺเฐนา’’ติฯ นิปฺปกฺขลนฏฺเฐนาติ ปกฺขลนาภาเวนฯ อุทฺธมฺมานีติ ธมฺมโต อเปตานิฯ อุพฺพินยานีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ

[51] นวเม อธมฺมิกาติ อธมฺเม นิยุตฺตาฯ เตนาห ‘‘นิทฺธมฺมา’’ติ, ธมฺมรหิตาติ อตฺโถฯ

[52] ทสเม คณฺหนฺตีติ ปวตฺเตนฺติฯ น เจว อญฺญมญฺญํ สญฺญาเปนฺตีติ มูลโต ปฏฺฐาย ตํ อธิกรณํ ยถา วูปสมฺมติ, เอวํ อญฺญมญฺญํ อิตรีตเร น สมฺมา ชานาเปนฺติฯ สญฺญาปนตฺถํ สนฺนิปาเต สติ ตตฺถ ยุตฺตปตฺตกรเณน สญฺญตฺติยา ภวิตพฺพํ, เต ปน สญฺญาปนตฺถํ น สนฺนิปตนฺติฯ น เปกฺขาเปนฺตีติ ตํ อธิกรณํ มูลโต ปฏฺฐาย อญฺญมญฺญํ น เปกฺขาเปนฺติฯ อสญฺญตฺติเยว อตฺตนา คหิตปกฺขสฺส พลํ เอเตสนฺติ อสญฺญตฺติพลาฯ น ตถา มนฺเตนฺตีติ สนฺทิฏฺฐิปรามาสิอาธานคฺคาหิทุปฺปฏินิสฺสคฺคิภาเวน ตถา น มนฺเตนฺติฯ เตนาห ‘‘ถามสา’’ติอาทิฯ อุตฺตานตฺโถเยว กณฺหปกฺเข วุตฺตปฺปฏิปกฺเขน คเหตพฺพตฺตาฯ

ปริสวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปฐมปณฺณาสกํ นิฏฺฐิตํฯ

2. ทุติยปณฺณาสกํ